Me Shqipërinë në xhep: Žuta kuća

Direkciji duševne bolnice u mjestu

Ljubazno izvještavam da moj kolega u ćeliji izigrava zdravog.

Jučer je rekao da naša Vlada i Partija mogu otići u pičku materinu, a on je, na moje pitanje da li tako stvarno misli, odgovorio potvrdno.

Ali, on me time ne može prevariti. Molim Direkciju da ne dopusti da bude prevarena.

S psihijatrijskim pozdravom,

Pacijent Nr. 267658391

(Slawomir Mrožek: Cinkarenja i druga potkazivanja, Biblioteka Pana Dušickog, Beograd, 1989.)

I prije nego što je Arian spomenuo psihijatrijsku bolnicu u Elbasanu, raznorazni pisci, arhitekti, muzičari, slikari, i još sijaset buntovnika odasvud, s Istoka i sa Zapada, krenuli su se kešati o mene i pratiti me kroz moje šetnje lijepom i umivenom, liberalno-kapitalističkom Tiranom. 

U onom Nacionalnom muzeju stajala sam ukopana pred fotografijama golemog formata s kojih su me promatrali politički zatvorenici, neki i do 1991. zatočeni u tada grozomorno zapuštenoj i zlokobnoj duševnoj bolnici elbasanskoj, inače zaista sa žutom fasadom. Neki od tih neposlušnih i navodno opasnih zatvorenika, neprijatelja i izdajnika svog naroda albanskog više nisu živi, neki jesu, ali kao da nisu. Neki govore, neki ne. Otada, pa do danas, mučnina me ne napušta. Iako mislim da sam politički pristojno pismena, nekako baš u Tirani kao da se u meni urušio posljednji zidić obrane od općesvjetskog ludila koje atakira odasvud. Jedna za drugom 'žute kuće' padaju, a njihov se dotada ograđen prostor, zajedno s besmislenim parkovima koji ih okružuju, ubrzano spaja s prostorima 'vanjskim', pa su danas male izolirane umobolnice izgubile čak i palijativnu funkciju u raljama globalnog bezumlja.

Posljednja evropska utvrda prisilnog preodgoja pala je, poslušnost je 'demokratizirana': tu su prije svega kapital, pa državne institucije i (kazneni) zakoni da nas 'liječe', da nam narkotiziraju svijest. Čovjek je efikasno uspavan, umrtvljen, prestravljen, nema više potrebe ni za elektrošokovima, ni za psihofarmacima. Iz ludnice, zakoračili smo u sofisticirani logor. 

Tko su ljudi koji me u Tirani, u Paviljonu komunističkog terora ukočeno promatraju, pred kojima stojim ukopana, zamišljajući njihove živote prije, tokom i poslije "hospitalizacije"? 

Strojarski inženjer Agim Hodobashi   

Diplomirani ekonomist Beqir Xhepa  

Arhitekt Arjan Karanxha                   

Učitelj Niko Deliu                           

Slikar Roland Papa                          

Atletičar i boksač Ilir Kreko             

Nastavnica Evridhiqi Vodica            

Bianka de Korvin Balliçi                   

Profesor Naim Zani                        

Prof. književnosti Jovan Xhuvani    

Seit Labi                                       

Bilo ih je još, o da. Koliko su puta dnevno ti ljudi primali elektrošokove od po 90 volti, koliko konjskih doza injekcija haloperidola i chlorpromazina, indiciranih za liječenje shizofrenije, Tourettovog sindroma, delirija, akutnih psihoza, halucinacija, i tako redom, nakon čega nastupaju tardivna diskinezija (učestali nevoljni pokreti mišića lica i ekstremiteta) i maligni neuroleptički sindrom (slabljenje mišićnog tonusa, promjene svijesti, tahikardija, tremor, labilni tlak, edem pluća, stupor, koma i prestanak rada srca)? U kakvim su sve 'košuljama' bili desetljećima stegnuti, ti ljudi koji su čitali strane knjige, školovali se u stranim zemljama, komunicirali na stranim jezicima, ti ljudi koji su nakon montiranih sudskih procesa gurnuti, ne u zatvor, nego u mučilište tijela i duše? 

Ovo nije mjesto za proučavanje života tih ljudi, premda vjerujem da, iako po mnogočemu jedinstveni, oni zrcale i sijaset današnjih života odasvud, života nama poznatih i nepoznatih. Ali, ljude najviše zanimaju oni koji dijele ili njihovu vjeru ili njihov jezik ili njihov teritorij, što velika je sebičnost, da ne kažem arogancija. 

Recimo, onaj Sonnenschein proteže se kroz razne zemlje Trećega Reicha, no u Njemačkoj pitali su me o događajima iz Njemačke, u Sloveniji o događajima iz Slovenije, u Italiji o događajima iz Italije, u Albaniji o onome što se zbivalo u Tirani, Valoni, Sarandeu i, u vrijeme Envera Hoxhe, u zatvorima Burrel i Spaç. U Hrvatskoj ništa me u tom smislu, endehaškom, nisu pitali, jer malo je tko želio vidjeti kopču, jer, pretpostavljam, mislili su, oni koji su nešto pitali – sve to događalo se njima i nema veze s nama. U meni je, pak, od takve egocentrične sljepoće nervoza ubrzano rasla i na koncu sam zašutjela. 

O radu psihijatrijske bolnice u Elbasanu i njenom osoblju, u periodu od 1964., kada je osnovana, pa do 1991., kad su iz nje otpušteni posljednji izmrcvareni 'neprijatelji naroda', danas se malo i piše i govori, što nije neuobičajeno. Na mrežnim stranicama bolnice nedostaju podaci za taj period, kao što i na mrežnim stranicama raznih institucija (i bolnica) u Hrvatskoj za period od 1941. do 1945. postoje crne rupe. Po raznoraznim svinjarijama svijet je 'simpatično', da ne kažem zlokobno, ujedinjen. 

Ali, kurioziteta radi, jer prčkanje po tuđim životima, što tragičnijim, to je intrigantnije, evo i izravne veze jedne 'pacijentice' zatočene u psihijatrijskoj bolnici u Elbasanu – s Hrvatskom. Usprkos tome što mnoge nȋti te veze ostaju pokidane, dakle, ne tvore nikakvo smisleno tkanje, ne znači da ono ne postoji. Povijest je puna dubioza i tajni. 

Dakle, Bianka de Korvin, kći austrijskog konzula u Turskoj, rođena je u Istambulu 1900. Otac joj potom biva premješten u Trst, gdje obitelj živi nekoliko godina. Za grofa, potporučnika Carla Giustinianija, Bianka se udaje 1922., ali grof potporučnik umire pet godina poslije, a Bianka se počinje baviti istraživačkim novinarstvom i putuje po svijetu. Tečno govori nekoliko jezika. Godine 1942. Bianka de Korvin dolazi u Tiranu gdje upoznaje svog drugog muža Adema Balliçija, navodno vrlo naočitog muškarca, tada na visokom položaju u Ministarstvu financija. 

Za bračni par Balliçi, život pod fašističkom Italijom je lijep, onako – raskošan. Mala obitelj Balliçi gradi veliku vilu; tu je kolekcija slika poznatih majstora (spominju se Picasso i Van Gogh), tu je srebrnina, tu je glasovir, možda dva, i tu je bogata biblioteka; Bianka, pričaju, čita Nietzschea i Schopenhauera. S dolaskom Envera Hoxhe na vlast, sve to bogatstvo nestaje, ne zna se kamo i kako, jer proglašeno je za opasno i degenerativno bogatstvo koje kvari narodne mase. Svejedno, dok je trajalo, trajalo je. 

Diplomatski kor bio je živahan, a druženja intenzivna. Organiziraju se balovi, dolaze stranci, intelektualna krema Albanije školovana je po najčuvenijim univerzitetima svijeta. Onda sviće novo doba. Već 1945. Enver Hoxha kreće u obračun s neprijateljima, stranim špijunima i domaćim izdajnicima. Prvo stradaju obrazovani i oni koji imaju ili su imali veze sa strancima. Zatim Partija četrdeset godina 'jede svoju djecu' i, naravno, ostale bastarde. Kao anglo-američki špijun uhićena je Bianka de Korvin Balliçi, te nakon mučenja, iz zatvora prebačena u Psihijatrijsku bolnicu Elbasan. Onda dolaze po Biankinog muža Adema, koji prolazi nešto bolje, s obzirom na potisnutu zahvalnost i sentimentalne uspomene koje Enver Hoxha gaji prema tom bivšem zamjeniku ministra financija Balliçiju, koji mu, onomad, sredinom 1930-ih izdaje dozvolu za otvaranje male trgovine pod nazivom 'Flora' u kojoj Enver prodaje alkoholna i bezalkoholna pića, sendviče i cigarete marke Ballica, za otvaranje koje (talijanskoj) gradskoj upravi podnosi molbu s potpisom Envero Hoxha. 

Nakon nekoliko godina Adem je pušten iz zatvora, ali ne i u život. Onda umire. Spaljene kože, iščupanih noktiju, skroz besprizorna, Bianka Balliçi 1960-ih uspijeva zbrisati iz zamandaljene Shqipërije, kojim kanalima i kako, ostaje zagonetka. Vraća se u zapušten, ali raznoraznim umjetninama nakrcan stan u centru Trsta u blizini Trga Sant' Antonio. Povremeno odlazi u posjet dvjema sestrama koje žive u Zagrebu. Gine u saobraćajnoj nesreći krajem 1985., kod Domaslovca, priča se, pod sumnjivim okolnostima. Od neke, kao, produžene ruke.

Taj moj tiranski novembar bio je sunčan i topao. Gotovo opsesivno, premještala sam se iz jednog kafića u drugi i promatrala prolaznike. Kao onda, nakon operacije karcinoma, kad sam gledala ljude, njihova lica, boju kože, njihov hod, pitajući se u kome se sve gnijezde mikronske maligne stanice a da oni to ne znaju, ili znaju, tako sam tada, u Tirani, pažljivo selektiranoj skupini hodača u dobi od 44 do 90 godina skenirala odjeću, hod, držanje, pogled, korak, pokušavajući dokučiti (zamisliti) tko je od njih možda bio Sigurimijev doušnik, a tko njegova žrtva. Jer, evo, vidimo, priča se nastavlja. Ovdje, tamo, posvuda. 

Relativno davno, ili možda danas, Slavomir Cinkarević piše Birou za cinkarenje: Izvještavam da moj susjed A. nesnosno cinkari. 

Vive la liberté, ponavljam u sebi sad već sve tiše, jer zvuči tragikomično. Još 1938. Heidegger 'otkriva' da svijet postaje uokvireni događaj. A kako okvir uokviruje (steže), unutar tog zatvorenog sistema nude nam se postojanost, nepromjenjivost i nepokretnost. I smrt snovima. 

***

Tekst je nastao u sklopu projekta Prošireni estetički odgoj (Aesthetic Education Expanded) koji je financiran u sklopu programa 'Kreativna Europa' Europske unije.