KRITIKA 102: Tena Štivičić

GLOBALIZAM, SLATKI DOM

Glokalizam

U drugoj po redu knjizi novinskih kolumni Tene Štivičić, Vrag ne spava (Profil, 2010.), globalizacija se tretira kao jedna od osnovnih i određujućih stavki, nezaobilaznih prilikom analize (u Teninom slučaju više opisivanja) fenomena savremenog sveta, koji se otvara u svom totalitetu kao mesto neuočljivih potencijala, odnosno mreža malih napona. U današnjem svetu – 'glokalno' umreženih društava – moć više nije koncentrisana na jednom mestu, ona je postala neuhvatljiva (transnacionalna). Dominacija kulture globalnosti, u kojoj se zamagljuju i rastaču sve granice i koja se formira s one strane prevaziđenih kategorija nacionalnog i internacionalnog, stvorila je uslove za kritiku i modifikaciju ideja neoliberalne ideologije (na čije mane i propuste Štivičićeva ukazuje u svojim kolumnama). Neoliberalna ideologija je, poput svake ideologije, početkom trećeg milenijuma samu sebe postulirala kao jedinu moguću, globalno prihvatljivu paradigmu. Fukojama (Francis Fukuyama) će govoriti o opštem koncenzusu koji je na snazi, kada je reč o liberalnoj demokratiji, koja se posmatra kao najracionalnija forma vladanja. U svojoj uvodnoj kolumni pod nazivom 'Smak svijeta' Tena piše: "Sve ovo o čemu pišem dio je fenomenologije tog procesa koji živimo". To je situacija u kojoj se trenutno nalazimo: svi delimo isti sudbinu, tj. sve ono što potpada pod sintagmu 'globalni problemi' – ekonomske krize, ekološke katastrofe, ugrožavanje ljudskih prava, deportacije imigranata, eksploatacija jeftine radne snage, pojava nadnacionalnog terorizma, porast siromaštva, međuetnički sukobi... U ovoj situaciji, našoj i globalnoj podjednako, dolazi do prekida procesa afirmacije neoliberalizma i javlja se ozbiljna potreba za njegovom kritikom. Neoliberalizam demonstrira nemoć da ispuni svoj krajnji cilj: svet globalne pravde i jednakosti, ostvarene konačnom preraspodelom moći kapitala. Odnosno, da se transformiše u društvo ostvarene socijalne pravde.

Novo društvo

Međutim, postavlja se pitanje da li se uopšte može naslutiti društvo, koje svoj pravi oblik tek treba da zadobije napuštanjem recidiva predglobalističkih tendencija, oličenih u vidu jačanja različitih oblika neodesničarizama? Ili se možemo zadovoljiti govorom o paradoksima savremenog sveta koji je rastrzan između sada već stare politike, utemeljene u nacionalnoj epohi, i nove, koja tek treba da dođe, koju Ulrih Bek (Ulrich Beck) naziva kosmopolitskom – politikom druge moderne? U novinskim tekstovima Tene Štivičić, Vrag ne spava, isticanje stalne opasnosti od udaljavanja od demokratije, ali i straha od urušavanja demokratskog sistema vrednosti, potvrđuju se kao autorkine glavne preokupacije. Kolumne Tene Štivičić su komunikativne po svojoj prirodi i nameni. U pitanju je veoma pitko, lucidno i prijemčivo štivo, koje na momente sadrži humor i finu ironiju, objavljivano u komercijalnom mediju – ženskom časopisu Zaposlena.

U velikoj meri autobiografski (Tena je dramaturškinja i bilingvalna spisateljica, koja aktivno učestvuje u dve različite sredine – Hrvatskoj i Engleskoj), ovi tekstovi delimično otkrivaju promenjenu poziciju intelektualca u savremenom društvu. Intelektualac nije više u mogućnosti da zauzme distancu montenjevskog tipa, već i sam postaje deo te nepregledne mreže umnoženih svetova – tehnološkog pejzaža novih sistema komunikacije i medija. Pisani u prvom licu, u vidu komentara koji se oslanjaju isključivo na vlastito iskustvo (pa i na autorkin bračni život i svakodnevicu), tekstovi Tene Štivičić provociraju čitaoca/-teljku na učestvovanje u detektovanju i razobličavanju posledica globalizacije, vidljivih u prepoznatljivim pojavama kako potrošačkih društava neokapitalističkog Zapada, tako i tranzicionih društava i zemalja Trećeg sveta, ali i svih onih, koji su 'drugo drugog', na samoj margini globalizacionog procesa. Zapravo, zbirka Vrag ne spava, predstavlja pokušaj da se utvrde karakteristike zajedničkog imenitelja unutrašnje globalizacije, koja se odigrava unutar još uvek postojećih, društvenih prostora nacionalnih država.

London calling

Iako piše o različitim mestima, poput turističkih zona lažnog, kapitalističkog raja – Grčke i Maldiva – Tena će najviše prostora posvetiti Londonu i posttranzicionom Zagrebu, koji inklinira ka Evropskoj uniji ("Svi idiotski zapadni trendovi naposljetku stignu u Hrvatsku i tu se tako dobro prime da se pitaju što su dosad radili bilo gdje drugdje"). Ona posmatra zapadnoevropske demokratije kao mesta "raspada društva na izolirane pojedince", gde pojedinci postaju suptilno kontrolisana skupina koja pati od sindroma 'pasivnog posmatrača' i kao sisteme zabrinute isključivo za vlastitu sigurnost. Danas smo bez mogućnosti radikalne društvene kritike (svojstvene posleratnom zapadnom svetu, naročito kasnim šezdesetim). To Tena ispravno uočava u više svojih kolumni, jer pasivno građanstvo teži očuvanju postojećeg političkog i društvenog uređenja, koje se uz svu svoju otvorenost i fleksibilnost pokazalo nedovoljno zrelim za odbranu sistema vrednosti koje sobom nosi (tekovine neoliberalizma). Sve ovo, gotovo deklarativno, potvrđuje i Derida u Marksovim sablastima kada piše o euforiji unutar demokratsko-liberalnog ili socijaldemokratskog kapitalizama, izjednačavajući je sa zaslepljujućom i najdeliričnijom halucinacijom – hipokrizijom, koja urla formalnom i pravnom retorikom o ljudskim pravima. Štivičićeva nabraja i tematizuje opšte pojave, poput kulture celebrityja, različitih oblika socijalnog umrežavanja, poput facebooka, paradokse i banalnosti estetike potrošačkog doba (npr. popularnost ekološke torbe s natpisom I’m not a plastic bag, kojom se u Engleskoj u jednom trenutku promovisalo smanjivanje korišćenja plastike, ali se prećutalo da su takvu torbu proizveli u Kini slabo plaćeni radnici), položaj umetnosti koja samo računa na profit i oslanja na reklamu (pozorišta West End-a). Autorka u kolumnama ukazuje na masmedijske manipulacije informacijom, jačanje uticaja crkve na sekularne društvene tokove, rastuću homogenizaciju bogatih, zapadno-evropskih društava i njihove eksploatatorske tendencije, ekonomske ratove, na širenje ksenofobije i rasizma kroz potenciranje kulturnih razlika koje postaju izvor sukoba..., ali nalazi vremena da se pozabavi i aktuelnim trivijalnim fenomenom kakav je planetarni uspeh serije Seks i grad.

Teško je biti selica

U kolumni pod nazivom 'Ptice selice', Tena na duhovit način razotkriva paradokse u kvazi-kosmopolitsko poimanju ustrojstva sveta od strane socijalno povlašćenih. Paralelno sa rastom međuetničkih tenzija, tzv. 'hajkom na imigrante' i zahtevom za njihovu repatrijaciju, u Engleskoj jača trend emigracije njenih imućnih građana u 'toplije krajeve' (na jug Francuske, Italije, Španije, sve do Emirata, raznih egzotičnih ostrva, Indije, itd.), koji kupuju kuće, time-sharinge..., uživajući u svakom vidu konformizma. Oni ne doživljavaju sebe kao imigrante sa zapada, već kao građane globalnog sveta, nesvesni da praktikuju neokolonijalne matrice života. "Europa se guši u problemima i/emigracije. Njene izbeglice i ekonomski nomadi životare svoje osamljene, izbjegličke živote. Naši Britanci se dotle integriraju apsolutno bezbolno... Oni su imigranti sa zapada, dolaze s funtama i dočekuje ih dobrodošlica. Dobre volje i nasmijanih lica reći će vam da nijednog trenutka nisu požalili. I zašto bi? Sebe ne smatraju djelom migracijske struje današnjice. Kad govore o lokalnom stanovništvu, kažu oni. Jednako kao što su uvijek, u kolonijalno doba, govorili oni" ('Ptice selice').

I sama svedok tekućih procesa globalizacije koji još uvek nisu ušli u svoju finalnu fazu, Tena s pozicije unutrašnjeg emigranta (nepripadanje 'ni tamo ni ovde') zaključuje: "Živeći u Londonu postala sam djelom stanovništva zapada i sudionikom zapadno-istočnog rata. Pa iako se, bez sumnje smatram mentalnim dezerterom i ne bih rado branila boje kapitalizma u ovom ratu, ipak nominalno pripadam toj strani, a to me čini metom". Po Teni, svi oblici angažovanosti (kampanje protiv pušenja, kampanje za pomoć deci u Africi, peticije protiv eksperimenata na životinjama, itd.) u kvazi-kosmopolitskom i kvazi-civilnom društvu, mogu biti shvaćeni samo kao prevencije koje omogućavaju izbegavanje opšte panike i posedovanje čiste savesti. Pokušaj "razmontiravanja svjetskog poretka i preraspodjele kapitala" licemeran je do te mere da se autorka kolumne pod naslovom 'Urgentnost', simbolično i ironično opredeljuje za 'nedjelovanje i nesudjelovanje' kao "mnogo subverzivniji oblik društvenog angažmana".

Međutim, tu se javlja problem koga autorka knjige kolumni Vrag ne spava nije svesna. Upravo to nepripadanje ili polu-pasivno učestvovanje, koje nalikuje stanju jet-laga između međukontitentalnog putovanja nekom od mnogih low-cost avio-kompanija, postaje stanjem svesti čak i mislećeg pojedinca 21. veka, utopljenog u virtuelnu realnost skoro pa savršeno uređenih i umreženih zajednica. A u dremežu nema kritike. Niti potrebe za ičim drugim sem za (dubokim) snom.

Irena Javorski

***

Irena Javorski (1983., Beograd) – diplomirala Filološki fakultet u Beogradu, na grupi za Opštu književnost sa teorijom književnosti. Piše prozu i književnu kritiku. Vodila i muzički uređivala (imrovizovana muzika, free jazz, elektronika...) emisiju iz kulture i književnosti, na radiju Novi Radio Beograd.