Criticize this!: 'Konstantinovo raskršće'

Konstantinovo raskršće (Laguna, 2010, drugo izdanje), bestseler Dejana Stojiljkovića, dobitnik je nagrada Svetosavski pečat (2010) i Miloš Crnjanski (2009), a pripada i djelima koja su ušla u uži izbor za Ninovu nagradu za roman godine (2010).

Roman odlikuju elementi horora, akcije, fantastike i povijesnog romana. Radnja je smještena u Nišu, okupiranom od strane njemačkih vojnih snaga 1944., u vrijeme sukoba između četnika i partizana. Govori se i o potrazi za Konstantinovim mačem (prema nalogu Adolfa Hitlera) koji donosi svjetsku vlast onome ko ga posjeduje, a nalazi se u podzemnim tunelima na teritoriji Niša. Uporedo sa potragom koja je povjerena šturmbanfireru Hajnrihu Kanu, pratimo pukovnika Ota fon Fena pri nastojanjima da ulovi zvijer, koja na tako svirep i divljački način ubija njegove vojnike ostavljajući za sobom groteskni splet mrtvog mesa, zgrušane krvi i pokidanih kostiju. Predstavljena su i dešavanja u tadašnjem Nišu kroz 'sudbine' četnika koji su se vratili iz rata, npr. majora Nemanje Lukića, izdajnika Dragutina Stevanovića, svih tih nesrećnih vojnika koji su se vratili iz rata i koji ne znaju ni gde će, ni šta će, ni da li je to za šta su ratovali njihova otadžbina ili nije, kako autor pojašnjava.

Nastojeći izložiti historiografske činjenice o onome što je pretočio u priču, u dodatku na kraju  knjige ('Appendix') Dejan Stojiljković naglašava kako su svi oficiri Feldkomandanture 809 pomenuti u Konstantinovom raskršću istorijske ličnosti, sem dva vojnika u sceni prologa. Njihov formacijski raspored i činovi takođe su autentični. Tako autor, nakon pripovijedanja u trećem licu, čime odaje autoritet povjesničara, u epilogu predočava i činjenice o ostalim akterima događaja u ondašnjem Nišu: niškom kapitalisti Krsmanu Teofiloviću, četničkom oficiru Nemanji Lukiću, antikomunisti Svetoslavu Petroviću Nišavcu… U intervjuu za Večernje novosti autor je objasnio kako u romanu "govori na više nivoa" i stoga smatra da se ne može smjestiti, kako bi to htjeli mediji, na policu pseudohrišćanskih trilera (po uzoru na denbraunovsku literaturu), nego se uvrštava u red klasika – "Crnjanskog, Andrića, Pekića i njegovo Besnilo, Selenića". Jedina razlika između njega i navedenih klasika jeste to što Stojiljković ne uspijeva integrirati više sporednih epizoda u jednu kompleksnu radnju i što njegov roman predstavlja nakupinu istrošenih postupaka žanrovske književnosti.

Iako se na prvi pogled čini da je svijet romana prikazan fragmentarno i nepregledno (što je često 'sredstvo' modernog književnog izraza i što kritičari prepoznaju kao stripovnu strukturu) pripovjedač promatra događaje izvana, izdaleka, s vremenske distance i kao cjelinu te na taj način nastoji prikriti ideologijski stav prema određenim likovima, npr. bliskost ili emotivnost u slučaju dobrog vampira Nemanje Lukića, pokajnika Dragutina Stevanovića, ostalih nacionalista, te ponekog SS-ovca.
   
Kombiniranje povijesnog romana i trivijalnih žanrova zvuči jako privlačno ukoliko se uzmu u obzir postmodernistička rušenja granica između 'niske' i 'visoke' književnosti i kulture ili pak specifičan odnos prema historiografiji, kao u slučaju 'historiografske metafikcije'. Međutim, nastojanja Dejana Stojiljkovića usmjerena su ka 'pamćenju' određenih historiografskih činjenica, kojima nastoji srpskoj kulturi otkriti istinu o njenoj prošlosti, za koju pak smatra da treba biti djelatna u konstituiranju kolektivnog identiteta srpskog naroda.

Kritičarima koji su pohvalili Stojiljkovićev roman čini se ne smeta što je zaplet, obavijen folijom tajnovitosti, odnosno težnjom za neočekivanim i drugačijim, predstavljen klišejima iz žanra ljubića, horora, stripa itd. čime su također 'riješena' i složenija pitanja fokalizacije i njene uloge u količini informiranosti kojom raspolaže čitatelj, pa samim tim i stvaranju napetosti. Tako članovi žirija za dodjelu nagrade Miloš Crnjanski za 2007-2009. godinu smatraju da je Dejan Stojiljković u svoj roman uključio sve pojedinosti koje čitaocu dočaravaju ratni ambijent, da pripovedač vidokrug vrlo spretno provodi iz štaba nemačke okupacione komande u različite sfere života u Nišu, zahvatajući u potrebnoj meri i one aspekte koji nam pomažu da vidimo unutarnju dinamiku i dramatiku života u gradu… potom tvrde kako autor sadržaje života u okupiranom Nišu dočarava uistinu vešto, posebno kada je reč o nečemu što bi se ticalo galerije likova itd. Na taj način se sadržaj romana obznanjuje kao novost, bez problematiziranja načina na koji se određena građa posreduje. U stilu tradicionalnog modela fiksnih kodova sporazumijevanja, sadržaj se promatra neovisno od forme. Osim toga, prešućeno je da Konstantinovo raskršće zagovara kolektivistički normiranu svijest, pod zastavom naivnosti i činjeničnosti, a nije ništa rečeno ni o tradicionalnom sistemu historijskih vrijednosti koje roman promovira glorificiranjem velikih historijskih događaja i ličnosti: Konstantin je jedan od najzaslužnijih za to što je hrišćanstvo danas jedna od najdominantnijih religija u svetu, štaviše, pitanje je da li bi danas bilo hrišćanstva i hrišćana da nije bilo Konstantina Velikog i da li bi Evropa kakvu danas znamo, sa svojom istorijom, civilizacijskim dostignućima i vrednostima uopšte, bila ono što jeste da temelje tih vrednosti nije postavio upravo ovaj veliki državnik rođen u Nišu.

Elementi fantastičnog u sklopu Stojiljkovićevog romana (koji odgovaraju metaforama klasične horor literature, npr. vampir, vukodlak itd.) u službi su oslobađanja čitatelja od psihičkih i socijalnih frustracija. Određene identifikacijske matrice zagovarane u romanu (npr. nacionalizam, antikomunizam) u sretnoj su vezi sa recipijentskim potrošačkim stavom kapitalističkog društva, u ovom slučaju, današnjeg kapitalističkog društva Srbije: zbog usmjerenosti ka novini zahtijeva se permanentna dnevna potrošnja romanesknog štiva. Fantastika tu pomaže prizivanju zaboravljenih ili tabuiziranih znanja, po uzoru na klasičnu fantastiku predromantičarskog i romantičarskog tipa: radi se o legendi o vampirima ruralnih niških krajeva koju autor detaljno nastoji obrazložiti u završnim dijelovima romana, izlaganjem historijskih činjenica. Tako se taj nesvjesni aspekt društvene stvarnosti ovjerava vrijednom realističkom tendencijom, izlaganjem historijskog materijala koji treba da svjedoči o onome što se stvarno, uistinu dogodilo.

Roman uspješno komunicira sa snažnim i mračnim stranama šireg čitateljstva: željom da se vlada svijetom, da se bude u pravu, da se stekne moć... upravo u skladu sa onim srpskim kulturnim modelom koji objašnjava Filip David govoreći o nacionalizmu kao ideologiji gde dominiraju duh barbarogenija i ksenofobija, 'strah od zapada', od modernizacije, zasnovani na kulturnim, istorijskim i političkim predrasudama, stereotipima, konzervativnoj misli, patrijarhalnom i plemenskom nasleđu. Vremenska distanca (Drugi svjetski rat) u odnosu na predstavljene događaje čini uživljavanje intenzivnijim jer, kako kaže Vincent Jouve, uživljavanje je intenzivnije što je očitija udaljenost između fiktivnog subjekta i subjekta koji čita. Tako Dejan Stojiljković, posredovanjem široke lepeze likova, SS-ovaca, četnika, vampira… kroz scene masovnih ubistava oslobađa potisnuto koje čitalačke mase vraća nečovječnom, ne-ljudskom.

Piše: Lamija Neimarlija

***

Tekst je nastao u sklopu projekta Criticize This! kojeg organiziraju Kulturtreger i Kurziv iz Hrvatske, SeeCult i Beton iz Srbije te Plima iz Crne Gore. Projekt se provodi u sklopu programa 'Kultura 2007-2013' Europske Komisije.

Tekst je financiran sredstvima Europske komisije. Sadržaj ovog teksta isključiva je odgovornost autora teksta i ni na koji način se ne može smatrati da odražava gledišta Europske unije.