Posljednje pobune postbolonjske Europe

S piscem Sašom Ilićem razgovarali smo o njegovu romanu 'Pas i kontrabas' (ulomak iz romana na linku) koji je dobio ovogodišnju NIN-ovu nagradu kao najbolji roman na srpskom jeziku te brojnim temama koje on otvara. Aktualne društvene traume kao recidivi rata; kontrola države i sloboda pojedinca; antipsihijatrija i zdravlje; revolucija i melankolija; Kiš i Andrić; Kovin, Evropa i Jugoslavija – neke su od tema ovoga razgovora koji zbog opsega objavljujemo u dva nastavka.

Saša je u Booksi trebao gostovati 14. ožujka, no zbog situacije sa COVID-19, razgovor je objavljen u obliku intervjua. Razgovor je vodila Katarina Luketić.

***

Ovaj razgovor trebali smo voditi uživo u Booksi prije više od mjesec dana. Umjesto toga, sada se dopisujemo, s pristojne socijalne distance, u izolaciji i mi i čitatelji. Kao da je stvarnost našim imaginacijama "uzvratila udarac". Ne bih htjela da taj sumorni kontekst ignoriramo, pa, za početak, uspijevaš li čitati i pisati u ovo vrijeme? Spašava li te književnost ovih dana od trauma izolacije, samoće, nepoznate bolesti i ekonomskog pesimizma, koje svi osjećamo? Pitam te to i zato što u tvom romanu Pas i kontrabas - o kojem ćemo dalje najviše govoriti - glavnog lika Filipa Isakovića "spašava" umjetnost. Džez kojem se on vraća nakon godina nesviranja ima "iscjeliteljsku" moć. Naravno, umjetnost daje puno, puno više od psihoterapije, no u ovakvim trenucima, što tebi znači književnost?

Da, sada nam vreme prolazi sporo, za razliku od dana pre proglašenja vanrednog stanja i početka sprovođenja antikovid mera ne samo u Hrvatskoj i Srbiji. Zapravo, naš razgovor bio je zakazan za 14. mart, a granice su zatvorene u nedelju 15. marta uveče, negde oko 20h, kada su izrečene i neke mere koje su se odnosile na sve ljude koji prelaze granice, bilo da se vraćaju u zemlju ili su putovali u danima neposredno pre tog datuma, što je bio i moj slučaj usled promocije romana po regionu, pa su me policajci sustigli nakon te granične večeri i oterali u samoizolaciju bez rešenja, i to na 28 dana. Najpre su me zvali, raspitivali se o mojim putovanjima i destinacijama, a onda su mi došli na vrata, zaštićeni maskama i rukavicama, prikupili su podatke i naložili da se ne mičem naredne četiri nedelje. Ostao sam prilično nepripremljen za takvu vrstu života, pa sam se dovijao na razne načine kako bih pribavio osnovne namirnice. Pored svega ostalog, počeo sam da vodim Dnevnik izvanrednog stanja, koji sam povremeno objavljivao na Peščaniku, gde sam pokušao da opišem apsurdna stanja ovog militarizovanog perioda, koji još uvek traje. Pisanje za mene predstavlja proces razumevanja onog aktuelnog sada, dakle političkih, društvenih okolnosti naših egzistencija. Stoga ne mislim da umetnost spasava, ali ono što do nje dovodi moglo bi nam postati podsticajno kao put ka nekom izlazu, što je bio i slučaj sa Filipom Isakovićem u mom romanu.

Predrag Terzić, Libertad (rad inspiriran romanom Pas i kontrabas)

Ratne traume i Viber grupe

Trauma Filipa Isakovića nije sasvim privatne naravi. Riječ je o jednoj od mnogih manifestacija društvenih trauma koje su obilježile sva postjugoslavenska društva. Izvori rastrojstva svih likova u tvom romanu su ratovi, stradanja i neprijateljstva, kao i represija društva nad pojedincem i zlo koje se u ime kolektivnog dobra (nacionalne dobrobiti) čini drugima. Zadnjih mjesec dana ove pandemije, čini se, te su traume iščezle. Ali sigurna sam, kad izađemo iz izolacije, dočekat će nas "stari poznati svijet". I zato, koliko spomenute traume dominantno obilježavaju današnje srpsko društvo?

Malo sam pisao o tome u svojim dnevnicima. Zapravo sve to izgleda kao da se "stari poznati svet" tokom vanrednog stanja dodatno zgusnuo i prešao u online mode, te su stoga razne viber grupe postale odjednom veoma važne, bilo da su stanarske, školske, profesionalne, esnafske, susedske, prijateljske... Ono što sam primetio u svemu tome je zapravo da su se neke prakse iz starog koncepta prelile na virtuelno okruženje što sam pokušao da objasnim u jednom svom tekstu o susedima u koroni, kada je viber grupa počela da funkcioniše kao disciplinska formacija koja se glasovima većine odlučuje za još radikalnije mere "zaštite" od države, zbog čega je ubrzo pohvaljena na RTS-u, ali je zato došlo do blokiranja ulaznih vrata na zgradi usled enormne potrošnje tekućina za dezinfekciju, koje su destabilizovale elektroniku. Hoću reći da je to ponašanje zapravo recidiv ratnih trauma, ili samo sećanja na rat, ili naučenog ponašanja iz javnog diskursa, škole, medija. Radi se o mlađim generacijama, koje su rat osetile posredovano ili transgeneracijski. Dakle, duboka trauma je tu, ali je zatrpana, potisnuta, neizgovorena, i svi se pokušavaju ponašati kao vesternizovani građanski pojedinci, koji zapravo u krajnjem rezultatu izgledaju kao zajednica sa ozbiljnim problemima iz prošlosti.

Recidivi rata koje spominješ vide se, doista, u novoj situaciji. Može li onda društvo koje je duboko potisnulo svoje traume iz '90-ih biti "zdravo društvo", tj. biti u procesu "ozdravljenja" ("izliječeno društvo" nigdje ne postoji)? Može li društvo u kojem nije postignuta tranzicijska pravda biti zdravo? Hoće li se traume '90-ih prenositi dalje kao transgeneracijske traume? Hoće li oni što dolaze poslije nas biti opterećeni '90-ima kao što smo mi opterećeni Drugim svjetskim ratom?

Mi smo nedavno, sa ekspanzijom militantnog virusa Covid-19 ušli u jedan period ukidanja društvenosti, masovne samoizolacije i povlačenja svih mogućih granica, proglašavanja vanrednog stanja na svim razinama, u svakoj državi na svoj način, pri čemu su dve institucije ostale kao najdominantnije u opštem stanju paranoje: tu su bolnice i vojska, razume se sa politikom kao ideološkim ambijentom za realizaciju institucionalnih funkcija. U tom stanju, pokazalo se kako pojedine države zapravo funkcionišu i koliki je stepen demokratičnosti usvojen tokom proteklih godina, te koliko su društva bila otvorena za najradikalnije oblike suspendovanja sloboda da bi se zaštitila od "nevidljivog neprijatelja". Činjenice govore da je u Srbiji zaveden najnedemokratičniji oblik suspenzije, ali ne u smislu medicinskih mera, koje su svuda sprovedene, već isključivo u političkom smislu suspendovanja sloboda najrazličitijih socijalnih slojeva, te svakodnevnom teroru strahom i užasom, najcrnjim scenarijima, slikama masovnog umiranja, žestokom medijskom pretnjom slikama potencijalnog logora, prizorima specijalaca sa dugim cevima u centru Beograda, što se kapilarno prenosilo i na mikrozajednice u koronskom svetu – viber grupe po zgradama i stanovima.

Dakle, ovi prizori bili su paradigmatične militantne forme koje su bile vrlo učinkovite za srbijansko društvo, s jedne strane, dok su, s druge, predstavljale deo jednog potisnutog imaginarija o kome i mi ovde pričamo, a koji potiče iz '90-ih godina. I iz neimenovanog rezervoara istog časa posegao je predsednik Aleksandar Vučić jer je dobro znao kako se to može dobro iskoristiti. Mislim da u ovim scenama iz vanrednog stanja možemo potražiti vrlo precizan odgovor na ovo tvoje pitanje o zdravlju, nesprovedenoj tranzicijskoj pravdi i problemu transgeneracijske traume.

Liječenje zaboravom

U psihijatrijskom liječenju u bolnici u Kovinu u tvome romanu, sve se traume tretiraju na sličan način: kao privatne, a ne društvene traume. Znači, one ne signaliziraju da nešto nije u redu s društvom, već upućuju da se pojedinac nije dovoljno prilagodio društvu i njegovim devijacijama. Preporučeno izlječenje je zaborav. Je li taj model izlječenja iz tvog romana zapravo odraz modela izlječenja u ovdašnjim društvima u kojima se zaborav pretpostavlja suočavanju i promjeni? Koliko je narkotizirano stanje, a ne pobunjeno stanje ideal ovdašnjih društava?

Ja sam otišao korak dalje i pokazao da institucije u mom romanu koriste različite tehnike "proizvodnje" zaborava, što se postiže sadejstvom između resornih ministarstava, pre svega vojske i zdravlja, ali i farmaceutskih industrija, medicinskih naučnih institucija i EU, naposletku koja služi kao paravan za uspešno sprovođenje projekata. Međutim, baš kao što je to slučaj i sa silnim projektima koji su rađeni pod okriljem tih ili sličnih institucija, gde je bilo važno samo čekirati određene stavke u formularu, npr. imali smo umetnike iz različitih država, jedan EU drugi non-EU, putovanja, predavanja, radionice, te uspešnu evaluaciju, i u romanu se taj projekat lečenja zaboravom tretira na sličan način, kada je reč o institucionalnoj evaluaciji. Kao kontrapunkt tome, kreirao sam jednog junaka, starog psihijatra dr. Marka Juliusa, predstavnika jedne drugačije epistemološke paradigme, potekle iz Jugoslavije, i to njezinih najboljih obrazovnih, medicinskih i kulturoloških praksi, koji se imajući u vidu neke drugačije evropske tekovine (pre svega mislim na pokret 1968) suprotstavio takvom poimanju bolesti, lečenja, države, revolucije i umetnosti. Ovih dana smo imali jedinstvenu priliku da vidimo slično sučeljavanje tih paradigmi na televiziji, kada smo, s jedne stane, slušali aktuelne infektologe na redovnim konferencijama za medije (ali bez medija) i, s druge strane, retka istupanja virusološkinje dr. Ane Gligić koja je u vreme epidemije variolom 1972. upravljala laboratorijom u Beogradu.

Kovin i memorija mjesta

Tvoj roman govori dobrim dijelom o moći vladajućeg poretka/društvenog sistema; o moći "evaluacija" više reprezentativnih institucija nad našim pojedinačnim životima. Uostalom, Kovin je bio najprije austrougarska kasarna pa je pretvoren '30-ih u psihijatrijsku bolnicu. Kontinuitet je tu. Taj paralelizam: psihijatrijska ustanova iz romana - država/poredak u stvarnosti, vidljiv je, ali, čitajući roman, nisam imala dojam da je riječ o banalnoj, mehaničkoj alegoriji. Koliko ti je dok si pisao bilo važno naglasiti taj paralelizam?

Retko posežem za alegorijom u pisanju jer mislim da umanjuju istinski potencijal jednog narativa. Mislim da Kontrabas nije prenapregao metaforu do razine alegorije što sam nastojao da postignem pre svega vrlo čvrstom faktografijom, bilo da je reč o detaljima kovinske topografije, same klinike, osoblja, individualnih priča vezanih za ratove, posleratni period, dakle individualnim pričama kojima roman obiluje. Takođe, ovaj narativ je proistekao iz mog posmatranja jednog postkonfliktnog društva i njegovih institucija, te tretmana neadaptiranih pojedinaca koji kao "memorijske jedinice" dezorijentisano plutaju rubnim prostorima društva. Isto tako, pokušao sam da na relativno malom prostoru istražim rad Evrope i Balkana, sinhrono i dijahrono. Naime, tokom istraživanja sam shvatio da je Kovin, kao gradić na Dunavu, u svojoj ranoj fazi predstavljao geografsku i političku granicu (Austrougarska i Srbija), nakon Prvog svetskog rata mesto transformacije evropskih institucija (vojska i psihijatrija), da bi naposletku postao zona evropskih integracija (psihijatrija, vojska, trauma, Zapadni Balkan, EU). Rekao bih da sam jednostavno pratio logiku priče i mesta, što je rezultiralo pripovedanjem o psihijatriji i pacijentima, odnosno o državi i građanima, a zapravo se radi o priči o slobodi, koja uvek tematizuje represivne mehanizme kao i odgovore pojedinaca ili grupa na njih. 

Nenasilni otpor

Marko Julius se bori protiv metoda izlječenja zaboravom u klinici; on je vodič Filipu Isakoviću u novi život, a i predvodi pobunu bolesnika u Kovinu. Inspirira se učenjem jednog talijanskog psihologa, važan mu je Dante, a kažeš da si ga oblikovao kao "epistemološku paradigmu poteklu iz Jugoslavije". On predvodi otpor (revoluciju), ali se odmiče od nasilja. Je li on ideal-tip revolucionara? Ostaju li takvi likovi u vremenu ujedinjene represije institucija uvijek na "margini istorije"?

Zapravo me je izuzetno zanimao nenasilni vid otpora, odnosno upotreba humanističkog znanja u sukobu sa militarizovanim znanjem u službi politike, što je dovelo do uzurpacije institucija koje smo izgubili u proteklom periodu. Zato sam pokušao da pronađem one ideje i prakse u nedavnoj istoriji koje su dovele do oslobođenja, a ovde je pre svega u pitanju psihijatrija, dakle tretman bolesti u društvenoj zajednici. Tako sam došao do Franca Basaglie, italijanskog psihijatra i levičara, koji je na talasu pokreta 1968. oblikovao jednu revolucionarnu ideju o antipsihijatriji, koja bi danas mogla biti isto tako revolucionarna, možda baš u vreme ove pandemije kada se opet pitamo o smislu i funkciji institucija sistema. On je, naime, držao da bi se institucije morale negirati, odnosno da bi se morale transformisati u skladu sa svojom osnovnom svrhom, tj. da se humanizuju i ponovo služe građanima. On je tu svoju borbu demonstrirao tako što se izborio za čuveni Zakon 180, na osnovu kog je napravljena duboka reforma psihijatrijskog sistema, pre svega u Trstu. Dr. Marko Julius se nalazi na njegovom tragu i kada odluči da pokrene pobunu, on shvata da je to poslednja šansa koja se mora iskoristiti. Ujedno, on je jedina osoba u tom okruženju koja uopšte operiše humanističkim idejama pobune, slobode, revolucije, nenasilne borbe.

I da, on ne samo da je na rubu društva, već i na rubu života, tako da njegova tema u romanu zapravo predstavlja priču o poslednjoj pobuni. Danas me mnogi čitaoci pitaju zašto  junaci iz savremenosti nemaju dubinu koju ima dr. Julius. Pa odgovor je jednostavan: on i ne pripada epistemološkom polju postbolonjske Evrope već, kao što rekoh – Jugoslaviji, i to onoj najmodernijoj, koja je od 1968. do sredine osamdesetih iznedrila čitav niz pojedinaca, intelektualnih i političkih grupa koje će tokom 1990-ih postati jedini nosioci opozicionog delovanja. 

(Nastavlja se.)

***

Gostovanje se odvija u sklopu projekta "Korak dalje – prema uključivoj kulturi" kojeg je sufinancirala Europska unija iz Europskog socijalnog fonda. Organizacija događaja sufinancirana je u okviru Operativnog programa Učinkoviti ljudski potencijali, iz Europskog socijalnog fonda. Sadržaj objave isključiva je odgovornost Udruge za promicanje kultura Kulturtreger.