Sto godina bunila

Upravo u trenutku kada smo svedoci istorijskog izlaska Britanije iz Evropske unije te novog povampirenja povampirenog ustaštva u Hrvatskoj, rehabilitacije četništva u Srbiji, kada se kao nikad dosad rasija nacionalizam u Makedoniji, te kada je sve otvorenije na ovim prostorima sekularnost zamenjena klerikalnošću, čini se u službu 'svim građevinama' pojavila se knjiga Igora Štiksa sa dugačkim naslovom i još dužom porukom: Državljanin, građanin, stranac, neprijatelj : (Jedna povijest Jugoslavije i postjugoslavenskih država). 

Može se reći da trenutak nije mogao biti bolji s obzirom i na politički vakuum u vladi Republike Hrvatske, premda taj 'zgodni' trenutak možemo mirne savesti razvući na više od sedam decenija, jer je pitanje državljanstva i građanstva na ovim prostorima specifična rabota odvajkada. 

Igor Štiks doktorirao je političke znanosti u Chicagu na sveučilištu Northwestern i u Parizu na Institutu političkih studija (Sciences Po), napisao dva nagrađivana romana Dvorac u Romagni i Elijahova stolica, kao i jednu zbirku poezije Povijest poplave, a zajedno sa Srećkom Horvatom potpisao je knjigu o građanskom neposluhu Pravo na pobunu i uredio zbornik Dobro došli u pustinju postsocijalizma.

Bio je koordinator Subversive Festivala, piše za britanski The Guardian i Open Democracy, dobitnik je odličja Viteza reda umjetnosti i književnosti koje dodjeljuje francusko Ministarstvo kulture. Šta još dodati u životopis kulturnom radniku koji još nije zagazio u četvrtu deceniju svog života? 

Njegovo poslednje ostvarenje Državljanin, građanin, stranac, neprijatelj predstavlja istorijsko-politikološku studiju u kojoj je prilično marljivo i studiozno obradio sto godina istorije problema državljanstva na ovim prostorima, tačnije na prostoru Jugoslavije. Međutim to bi bio tek omanji i nepotpuni opis sadržaja ovog dela jer su njegova korisnost i slojevitost kudikamo veće od opisa u jednoj rečenici. 

Izvorni naslov knjige (u originalu pisane na engleskom jeziku) glasi Nations and Citizens in Yugoslavia and the Post-Yugoslav States - One Hundred Years of Citizenship, što ukazuje na delimično prilagođavanje komercijalnim potrebama prilikom prevoda, u aktuelizaciji knjige osobito na elektronskim medijima. Takođe, u izvorniku je mudro upotrebljena paralela sa Markesovih Sto godina samoće. Naravno, prevod naslova na hrvatskome je nešto duži i komplikovaniji, ali naši jezici (iliti naš jezik) još uvek trpe rogobatne 'ozbiljne' naslove. 

U svom ostvarenju autor polazi od stanovišta da postoje 'načela' na kojima počiva svako državljanstvo, kao pravni okvir koji objedinjuje sve građane određene političke zajednice, ali i kao kulturno kohezivno tkivo koje unutar jednog kulturnog miljea približava različite verske, etničke i ostale zajednice. Moderno državljanstvo predstavlja pravnu poveznicu između države i pojedinca, stoga više ljudi koji poseduju državljanstvo tvore 'zajednicu građana' (str.27).

Podržavali ili osporavali te argumente, činjenica jeste da lutrija rođenja (ne biramo gde se rađamo) i pripadanja nekoj zajednici zapravo određuje odnos prema zajednici kao takvoj, ali nužno i odnos prema ostalim pripadnicima te zajednice. Pripadnost zajednici nosi sa sobom pitanje elementarne solidarnosti prema ostalim pripadnicima, ali zauzvrat otvara pitanje obaveza (npr. služenje vojnog roka). Naravno, obaveze i pravo unutar zajednice dodatno raslojavaju društvo, otvaraju nova pitanja i začkoljice. U to spada česta 'retorička' pripadnost zajednici pojedinaca koji sebe nazivaju rodoljubima, domoljubima, patriotima, nacionalistima (slobodno dodati na spisak još koji naziv) i njihovo padanje na osnovnom testu pripadnosti zajednici, na primer kroz neplaćanje poreza. 

Štiks u četiri dela i deset poglavlja, počevši od početka zajedničkog života Južnih Slovena u kraljevini SHS, kasnije Jugoslaviji, preko ratnih vremena te FNRJ, SFRJ sve do raspada i samostalnih država, postavlja ključna pitanja unutar ove problematike. Osim konstantne promene shvatanja državljanstva, na pozornicu svojih razmišljanja autor je izneo i pitanja integracija i dezintegracija, ujedinjenja Južnih Slovena, ratnih vremena, centralizma, pojma razračvanog državljanstva u Jugoslaviji, borbe centrifugalnih i centripetalnih shvatanja u bivšoj nam državi, problem uređenja te države, konfederalnost iste, te pitanje samoupravljanja kao jugoslovenske specifičnosti u odnosu na druge zemlje sa sličnim uređenjem. 

Međutim, osnovni motiv koji se poput niti provlači kroz čitavo delo te prožima i našu svakodnevicu predstavlja činjenica konstantne promene tog odnosa pojedinca i zajednice. Mnogi su se od nas morali pomiriti sa činjenicom da su uveče išli na spavanje u jednoj, a budili se u drugoj državi, da su milom ili silom menjali mesto življenja, da su morali otići i izvan granica Jugoslavije, da su od ravnopravnih postajali građani drugog reda, te da su se morali suočavati i sa najstrašnijim košmarima rata i razaranja. Čovek u ovom delu Evrope naprosto nije morao ni mrdnuti iz svog stana, a da pritom njegov stan ne promeni par država, imena ulica, susede, čitav kontekst i konstelacije. 

Ako uzmemo u obzir činjenicu da je od raspada bivše Jugoslavije na ovim prostorima stvoreno sedam novih država, da je prodefiliralo najmanje devet naziva novonastalih države, postaje jasno da je pitanje pripadnosti određenoj državi mnogo slojevitiji problem od onoga što bi se dalo pretpostaviti. Dakako, sam fenomen državljanstva složen je sam po sebi, stoga je Štiks krenuo u svom delu od razlikovanja državljanstva (oznaka formalnog 'članstva' u državi) i građanstva (kao oznake sudelovanja u državi kao političkoj zajednici), ono što je na engleskom jednostavno citizenship.

Ono što bih želeo izdvojiti kao kuriozitet ove knjige su dve tačke koji su mi zapale za čitateljsko oko. Najpre postavljanje i odbrana teze (makar po meni) o državljanstvu kao uzroku podela i razaranja. U knjizi su studiozno obrađeni aspekti isključujućeg karaktera državljanstva gde se autor poziva na "laboratorij državljanstva" kao sredstvo za opis istorije. Sučeljavanjem argumenata i kontraargumenta te osporavanjem načela državljanstva pospešuje se večiti nemir u političkoj zajednici. Da stvar bude gora, takav sukob katkad vodi ka nasilju, kojem smo bili i sami svedoci. 

Hronološki recimo, Kraljevina SHS bila je "utemeljena na argumentu da su Jugoslaveni trojedan narod, jedna nacija od tri plemena, ujedinjena, kao i Talijani i Nijemci, u jezičnoj i kulturnoj bliskosti." Takvu ideju su osporavali i nacionalisti i komunisti "tražeći od 1924. do 1934. ukidanje Jugoslavije kao versajske tvorevine i stvaranje nezavisne Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Bosne i Hercegovine." Nakon toga se unitarizmu suprotstavio federalizam kao načelo na kom treba počivati zajednička država čime bi se konačno rešilo nacionalno pitanje u Jugoslaviji. 

Posle rata, u kom su se sukobili i sa okupatorom i sa njegovim saradnicima (četnicima koji su želeli veliku Srbiju unutar ili bez Jugoslavije; sa ustašama i nacističkom tvorevinom NDH), komunisti su mislili da je vreme baviti se socijalizmom. Međutim taj 'višak istorije' ni tu nije stao pa su sporovi oko nacionalnih pitanja nastavljeni da bismo došli do niza eksperimenata sa ustavima, de facto do konfederalizacije države i kasnije do potpunog raspada. 

Štiks nam ovim sugeriše da državljanstvo nije nužno integrativni agens društva na ovim prostorima, da je istorijski sled događaja pokazao izostanak njegovog delotvornog radnog principa kojim bi se društveni život olakšao u integraciji. Naprotiv, državljanstvo je u značajnim povesnim trenucima bilo nosilac činilaca koji su bili uzročnici dezintegracija, podela, isključivanja, asimilacija, negiranja, na koncu nasilja. 

Kao drugu potku koja navodi na dublje razmišljanje izdvojio bih Štiksov epilog knjige pod nazivom "Načelo državljanstva – zašto smo zajedno?" u kom stoji pitanje zašto politička zajednica mora uveriti svoje članice i članove – ili barem dobar deo njih – da oni odista pripadaju zajedno. To pitanje Štiks naziva načelom državljanstva (u originalu citizenship argument) političke zajednice. 

U tom kontekstu autor destilira četiri glavna načela o granicama i oblicima političke zajednice prisutna u Jugoslaviji i postjugoslovenskim državama između 1914. i 2014.: građansko načelo (jednakost svih građana), etničko načelo (distinkcija između etničke većine i manjina), multietničko načelo (dominantna etnička skupina kao primarna), te supranacionalno načelo. 

Zadržao bih se upravo na potonjem supranacionalnom načelu koga na delu možemo videti u socijalističkoj Jugoslaviji te do neke mere u procesu integracije u Evropsku uniju. "Ono znači da su političke zajednice na razini podjedinica priznate kao autonomna, pa čak i primarna suverena tijela, ali zajednički okvir nudi mogućnost višeg supranacionalnog političkog identiteta." (str. 299). 

Uzmemo li u obzir da su Slovenija i Hrvatska već u okvirima EU, a da ostale postjugoslovenske države teže k tome, moramo konstatovati da će se verovatno sve političke zajednice Jugoslavije u supranacionalnom smislu ponovo ujediniti u plavom, ovoga puta evropskom pravnom moru. Što navodi na konstataciju da se besmislenom dezintegracijom zapravo srljalo (gle čuda!) u novu integraciju. 

Prema tome, daću sebi za pravo konstataciju da je autor supranacionalno načelo planski ostavio za kraj knjige kako bi ukazao na moguću kontradiktornost, pa i apsurdnost u organizaciji političkih zajednica. Takvim postupkom Štiks nam je pokazao začkoljice prilikom definisanja samih država, određivanja korpusa njenih punopravnih građana, te nužnim sledom isključivanja nekih drugih građana koji se u taj korpus ne uklapaju. 

Uvek se postavlja pitanja koji su kriterijumi po kojima je neko isključen, a neko uključen. Od 'izbrisanih' u Sloveniji do raznih promena ustava po drugim republikama dolazili smo do istog ishoda, do uključenih i isključenih. Ako se na sve to doda 'bosanski lonac' Evropske unije pod čijom kapom treba da se jednoga dana nastane sve glave ovih prostora, a sada i odlazak Velike Britanije te neizvesna budućnost ove supranacionalne unije, onda se tek postavlja pitanje: šta nas je naučio jugoslovenski primer organizacije i koliko smo olako odbacili neke očite dobiti te zajednice?

Jugoslavije nema već četvrt veka, a svako pominjanje te državne tvorevine danas se svodi na stigmatizaciju određenih nostalgičara od strane ostrašćenih rodo-domo-naci- i ostalih -ljuba ili pak na trivijalnu etno-ruralnu lamentaciju pod trobojkama koje svojim bojama zamagljuju realnost te nude novi eskapizam ili novi pogled u spekulativnu prošlost. Postoji i treća strana u obliku njenih nemih (možda i nesvesnih) zagovornika koji je manje spominju, a više praktikuju, premda na krajnjim marginama kulturnog polja. 

Nesumnjiva kriza neoliberalnog ili kognitivnog kapitalizma nam je na globalnom planu 'oduzela' budućnost, te nas uputila na spekulacije o prošlosti (what if žanr u Americi, na primer, špekulacije sa novom istorijom na Balkanu), shodno tome i na nove interpretacije dešavanja u Drugom svetskom ratu. 

Autor nam je svojom knjigom paralelu 'brutalnog kapitalizma' i rehabilitacije fašističkih ideologija načinio još vidljivijom. Iz tih razloga ovo ostvarenje Igora Štiksa je od golemog i temeljnog značaja, kao i njegov pokušaj interpretacije i reinterpretacije pojma o državljanstvu, ali i apostrofiranje nemogućnosti odbacivanja prošlosti iz čijih se kandži ne možemo naprosto izmigoljiti i 'početi nanovo, čisti'. Štiks je smelo otvorio pitanja zašto su neka načela o državi i državljanstvu otišla na smetište istorije (npr. Hrvatsko-mađarska stoljetna unija), a zašto su neke ideje društvenog uređenja poput radničkog samoupravljanja zanimljive i privlačne čak i danas. 

Autor je utro put za razmišljanje o povezanosti pridruživanja EU i iskustva SFRJ, kao i za novi pogled na 'dobrobiti' i 'štetnosti' različitih interpretacija političkih zajednica. Premda je teško naći odeljak knjige na koji možemo nešto dodati, napomenuo bih ipak da se Štiks premalo pozabavio interesantnim primerom bugarskih pasoša koje masovno dobijaju ljudi iz Makedonije, Moldavije, Ukrajine, južne Srbije, sve na osnovu 'bugarskog' porekla u sklopu novih reinterpretacija etničkih identiteta na balkanu. U tom bunilu nailazimo na ljude koji poseduju po dva ili više 'jugoslovenskih' državaljanstava te na tu zbirku dodaju i bugarsko. 

Međutim, možda je to tema za neku posebnu studiju, Štiksov 'državljanin' je i ovako obavio svoj posao, i to veoma dobro.